Sắc tố da và quá trình tổng hợp melanin ở người rất đa dạng và bị ảnh hưởng bởi yếu tố di truyền, tiếp xúc với tia UV và một số loại thuốc. Cùng ECO Pharma tìm hiểu sắc tố da là gì và một số vấn đề liên quan trong bài viết sau.
Sắc tố da tức lượng melanin mà cơ thể sản sinh, quyết định màu da. Hai loại melanin chính là eumelanin và pheomelanin được sản xuất bởi các tế bào sắc tố ở lớp biểu bì. Pheomelanin là sắc tố vàng đỏ, Eumelanin là sắc tố nâu đen, tỉ lệ của 2 loại melanin này trong da sẽ quyết định màu da tổng thể sau cùng. Do đó, nếu da có nhiều pheomelanin thì da sẽ sáng hơn. (1)
Da được bảo vệ khỏi cháy nắng nhờ sắc tố eumelanin màu nâu đen, có khả năng hấp thụ tia UV tốt. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng những người có tỉ lệ eumelanin cao hơn có nguy cơ mắc ung thư da thấp hơn những người có nồng độ thấp hơn. (2)
Sắc tố pheomelanin có tông màu vàng – đỏ nhạt hơn. Vì pheomelanin không hấp thụ tia UV hiệu quả bằng eumelanin, những người có nồng độ cao hơn sẽ có tông màu da sáng hơn nhưng dễ bị tổn thương da và cháy nắng hơn. Tuy nhiên pheomelanin cũng có một số lợi ích nhất định. Nó giúp kiểm soát nhiệt độ cơ thể và có thể giữ cho cơ thể mát mẻ trong điều kiện nóng bằng cách phản xạ nhiệt ra khỏi cơ thể.
Gen kiểm soát sản xuất melanin cho thụ thể liên kết protein G melanocortin 1 (MC1R) nằm ở vị trí gen q24.3 trên nhiễm sắc thể 16. Gen MC1R điều chỉnh tình trạng rám nắng (độ nhạy cảm với ánh sáng và cháy nắng), chi phối màu da và tóc và làm tăng nguy cơ mắc bệnh ung thư hắc tố.
Tốc độ tổng hợp melanin khác nhau giữa các thành viên trong cùng một gia đình và giữa các nhóm chủng tộc. Sự khác biệt này là do di truyền, tiếp xúc với ánh nắng mặt trời và một số hormone kích thích tế bào hắc tố. Ví dụ như hormone vỏ thượng thận (ACTH) và lipotropin.
Có rất nhiều bệnh về sắc tố của da, cụ thể sau đây.
Tăng sắc tố là tình trạng các tế bào sản sinh sắc tố của da (tế bào hắc tố) sản xuất quá nhiều sắc tố melanin. Điều này gây ra các đốm hoặc mảng sẫm màu hơn trên da. Theo American Osteopathic College of Dermatology (AOCD) – một tổ chức da liễu chuyên nghiệp tại Mỹ, các ví dụ về tăng sắc tố bao gồm nám (thường xuất hiện do thay đổi nội tiết tố), tăng sắc tố sau viêm (PIH) có thể xảy ra sau mụn trứng cá hoặc các tình trạng viêm da khác, hay đồi mồi là sự tích tụ melanin dưới tác động của tia nắng theo tuổi tác. (3)
Theo giải thích của Viện Da liễu Mỹ, tình trạng giảm sắc tố da là tình trạng các tế bào hắc tố sản xuất ít melanin hơn bình thường, gây ra các đốm hoặc mảng sáng màu trên da (4). Các bệnh lý như bạch biến, bạch tạng, lang ben, vảy phấn trắng,… có thể dẫn đến tình trạng giảm sắc tố làn da.
Đây là một nhóm các rối loạn đặc trưng bởi sự xuất hiện của cả các mảng tăng sắc tố và giảm sắc tố, nhiều mảng có kích thước nhỏ và hình dạng không đều. Có hai dạng chính là rối loạn sắc tố di truyền đối xứng (DSH) và rối loạn sắc tố di truyền toàn thể (DUH), cả hai đều phổ biến nhất ở Nhật Bản. DSH lần đầu tiên được Toyama mô tả vào năm 1929, đặc trưng bởi sự phân bố đối xứng của các mảng tăng sắc tố và giảm sắc tố ở các chi, đặc biệt là ở mu bàn tay và bàn chân. Năm 1933, Ichikawa và Hiraga là những người đầu tiên mô tả DUH là các mảng nâu phân định rõ ràng xen kẽ với các mảng giảm sắc tố có kích thước khác nhau theo hướng phân bố toàn thân. (5)
Tông màu da của một người có thể thay đổi, trở nên sáng hơn hoặc sẫm màu hơn. Melanin – sắc tố điều chỉnh màu da được cơ thể sản xuất ít hơn dẫn đến giảm sắc tố. Mặt khác tăng sắc tố là sự gia tăng tổng hợp melanin.
Nguyên nhân gây giảm sắc tố
Sự chấn thương da trước đó bao gồm các vết loét da như mụn nước, nhiễm trùng, bỏng, tiếp xúc với hóa chất và các vết thương khác, là nguyên nhân phổ biến nhất gây ra tình trạng giảm sắc tố melanin. Sau khi vết thương lành, da sẽ nhợt nhạt hơn bề mặt da xung quanh.
Các bệnh di truyền khác có thể dẫn đến tình trạng giảm sắc tố ở các vùng da khác nhau như bạch biến hoặc bạch tạng.
Nguyên nhân gây tăng sắc tố
Sự gia tăng sản xuất melanin gây ra tình trạng tăng sắc tố. Quá trình tổng hợp melanin tăng lên chủ yếu là do tiếp xúc với ánh nắng mặt trời, tình trạng da liễu, hormone, tuổi tác, yếu tố di truyền, tổn thương hoặc viêm da. Nguyên nhân thường gặp nhất gây tăng sắc tố là tiếp xúc với ánh nắng mặt trời, kích thích mạnh mẽ quá trình sản xuất melanin.
Người ta đã xác định rằng các hormone sinh dục nữ estrogen và progesterone kích thích các tế bào hắc tố sản sinh nhanh, gây sạm da, đặc biệt là khi cơ thể còn tiếp xúc với ánh nắng mặt trời mà không được bảo vệ. Ngoài ra một số loại thuốc, bao gồm kháng sinh, thuốc tránh thai, thuốc chống sốt rét và thuốc chống trầm cảm ba vòng cũng có thể gây tăng sắc tố.
Theo AOCD, hầu hết các loại tăng sắc tố thường vô hại, mặc dù chúng có thể gây ra các vấn đề về thẩm mỹ và sự tự tin. Tuy nhiên giảm sắc tố đôi khi có thể báo hiệu một vấn đề tiềm ẩn, chẳng hạn như bệnh tự miễn như bạch biến. Do đó bạn nên liên hệ với bác sĩ nếu nhận thấy các đốm hoặc mảng sáng màu hơn trên da. Mọi người cũng nên thăm khám nếu có bất kỳ lo ngại nào về sắc tố da của mình.
Để chẩn đoán, bác sĩ sẽ bắt đầu bằng việc khám da, hỏi về tiền sử bệnh lý về da của người bệnh và gia đình. Bác sĩ cũng có thể sử dụng một thiết bị gọi là đèn Wood để giúp phát hiện các vùng da tăng hoặc giảm sắc tố. Thiết bị này phát ra tia cực tím (UV) và các phân tử đặc hiệu trong da sẽ hấp thu và phát ra ánh sáng tương ứng phục vụ cho chẩn đoán.
Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể yêu cầu các xét nghiệm bổ sung để giúp xác nhận chẩn đoán. Ví dụ nếu bác sĩ nghi ngờ bệnh bạch biến, họ có thể yêu cầu xét nghiệm máu để tìm kiếm các tình trạng thường gặp liên quan. Việc lấy mẫu sinh thiết da và kiểm tra dưới kính hiển vi cũng có thể được thực hiện. (6)
Phương pháp điều trị sẽ tùy thuộc vào nguyên nhân. Nếu do bệnh lý, ví dụ ung thư, người bệnh sẽ cần phẫu thuật cắt bỏ một số vùng da hoặc bắt đầu xạ trị. Một số trường hợp da bị đổi màu sẽ tự khỏi hoặc chỉ cần điều trị đơn giản. Sử dụng kem bôi ngoài da, thuốc uống, laser,… là những cách phổ biến giúp cải thiện các tình trạng sắc tố da, cụ thể sau đây.
Kem bôi ngoài da là loại thuốc phổ biến nhất được sử dụng để điều trị sắc tố da. Chúng được bôi trực tiếp lên vùng da bị ảnh hưởng và có thể làm sáng hoặc tối màu da. Ngoài ra chúng thường rẻ hơn thuốc uống. Tuy nhiên việc bôi kem có một số nhược điểm như gây bẩn, có mùi và mất thời gian.
Steroid bôi ngoài da là loại thuốc được khuyên dùng nhiều nhất trong da liễu. Chúng được kê đơn cho nhiều tình trạng bệnh lý khác nhau, bao gồm bệnh chàm, bệnh vẩy nến, viêm da dị ứng, vẩy nến,… do đặc tính ức chế miễn dịch, chống phân bào và chống viêm. Liều dùng thay đổi từ một đến ba lần mỗi ngày. Betamethasone 0,05% và clobetasol 0,05% là các ví dụ về steroid bôi ngoài da.
Axit kojic được chứng minh là có hiệu quả trong điều trị nhiều rối loạn da và các vấn đề về sắc tố da. Chất này hoạt động bằng cách ức chế hoạt động của tyrosinase giúp giảm sản xuất melanin, có thể giúp làm mờ các đốm đen và tình trạng tăng sắc tố. Ngoài đặc tính ức chế tyrosinase, axit kojic còn có đặc tính chống oxy hóa và chống viêm. Những đặc tính này có thể đặc biệt có lợi cho những người bị mụn trứng cá, bệnh trứng cá đỏ và các tình trạng viêm da khác
Ngoài ra niacin, axit pantothenic và biotin là những vitamin nhóm B thường thấy nhất trong các sản phẩm chăm sóc da. Niacin còn được gọi là niacinamide, là một loại vitamin được sử dụng trong kem dưỡng da mặt và mặt nạ để giảm thiểu sự xuất hiện của lỗ chân lông to, nếp nhăn và tình trạng da xỉn màu. Axit pantothenic cũng được thoa lên da khô, bong tróc như một loại kem dưỡng ẩm.
Đối với tình trạng giảm sắc tố da như bệnh bạch biến, bác sĩ có thể chỉ định corticosteroid dạng bôi mức độ mạnh hoặc trung bình giúp phục hồi sắc tố, đặc biệt ở vùng mặt và thân mình. Chất ức chế calcineurin (tacrolimus, pimecrolimus) là lựa chọn thay thế an toàn hơn corticosteroid, đặc biệt ở vùng da mỏng như mặt và cổ. Chất này sẽ kích thích tái sắc tố và không gây tác dụng phụ teo da. Đối với lang beng gây giảm sắc tố, bác sĩ có thể chỉ định dùng kem bôi có chứa terbinafine, một loại thuốc chống nấm. Người bị vẩy phấn trắng có thể dùng kem bôi chứa corticosteroid, squalane, dimethicone để cải thiện.
Ngoài việc sử dụng kem bôi, thuốc uống là một giải pháp khác cho việc điều trị các bệnh về da và cải thiện tông màu da. Các nghiên cứu lâm sàng và phân tích tổng hợp đã chứng minh rằng thuốc uống dạng viên nén chứa axit tranexamic và isotretinoin có thể được sử dụng để điều trị nhiều loại rối loạn da. Chẳng hạn như bệnh chàm, nám da và các tình trạng liên quan khác.
Đối với bệnh bạch biến gây giảm sắc tố da, bác sĩ có thể chỉ định dùng corticosteroid đường uống để làm chậm quá trình mất sắc tố, thường bác sĩ sẽ kê đơn liều thấp và giảm dần để tránh tác dụng phụ. Bệnh lang beng có thể được điều trị bằng các loại thuốc đường uống như fluconazole, itraconazole. Bệnh bạch tạng là rối loạn di truyền do đó không thể được chữa khỏi.
Phương pháp điều trị được ưa chuộng từ lâu cho các vấn đề về sắc tố da là liệu pháp laser. Bằng cách chiếu laser vào vùng da bị ảnh hưởng, melanin trong da có thể được giảm bớt, mang lại làn da đều màu hơn. Hiện nay laser có thể được sử dụng để nhắm vào sắc tố dưới bề mặt da mà không gây kích ứng hoặc tổn thương cho da, các vấn đề như đốm đồi mồi và tổn thương do ánh nắng mặt trời có thể được điều trị hiệu quả. Bệnh loạn sắc tố di truyền toàn thân (DUH) có thể được cải thiện nhờ điều trị bằng picosecond laser. (7)
Vi kim là một phương pháp khác giúp thúc đẩy quá trình tổng hợp collagen và elastin tự nhiên của da để làm giảm sắc tố. Ánh sáng xung cường độ cao (IPL) sử dụng ánh sáng phổ rộng để tác động vào các vùng sắc tố trên da. Phương pháp này có thể điều trị nám da và tàn nhang bằng cách phá vỡ melanin dư thừa và cải thiện tông màu da. IPL ít xâm lấn hơn laser và có thể điều trị các vùng da rộng hơn cùng một lúc. Lột da hóa học (peel da) và mài da vi điểm là các phương pháp cũng có thể được thực hiện.
Một số nguyên nhân gây đổi màu da như vết bớt do di truyền hoặc các bệnh lý di truyền khác nằm ngoài khả năng phòng ngừa của bạn, nhưng có thể được điều trị, ví dụ người có vết bớt có thể dùng laser mạch máu để cải thiện. Bên cạnh đó, nếu da bị đổi màu do bệnh lý hoặc nhiễm trùng, bạn có thể thực hiện một số biện pháp để giảm nguy cơ tái phát. Ví dụ như tránh những thứ gây kích ứng da hoặc thực hiện vệ sinh tốt. Ngoài ra bạn có thể thực hiện một số điều sau để bảo vệ da trước ánh nắng, giúp giảm nguy cơ mắc ung thư da hoặc cháy nắng:
Bên cạnh đó bạn cũng cần tránh gây kích ứng cho da bằng cách hãy nhẹ nhàng với làn da của mình. Tránh nặn mụn hoặc sử dụng chất tẩy rửa mạnh, vì những điều này có thể dẫn đến tăng sắc tố sau viêm. Kiểm soát nội tiết tố là điều cần lưu ý khác, thăm khám và điều trị một số bệnh lý gây biến động nội tiết để ngăn ngừa tình trạng này ảnh hưởng đến sắc tố làn da. Bạn cũng cần dùng thuốc theo đúng chỉ định và báo cho bác sĩ biết nếu gặp bất kỳ tác dụng phụ nào. Một số loại thuốc có thể làm tăng sắc tố da, ví dụ như minocycline, hydroxychloroquine, chloroquine, thuốc hóa trị như doxorubicin và thuốc chống co giật như phenytoin.
Một điều quan trọng tiếp theo, bạn nên bổ sung những tinh chất thiên nhiên cần thiết như L-Glutathione, Sakura, Pomegranate (chiết xuất từ Lựu), P. Leucotomos và Marine Collagen Peptide,… tác động vào tế bào melanocytes, làm giảm quá trình sản sinh melanin tối màu và tăng melanin sáng màu. Chúng sẽ giúp làn da đều màu, trắng sáng, săn chắc và tràn đầy sức sống.
Tóm lại việc hiểu rõ về sắc tố da giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện hơn trong việc chăm sóc và bảo vệ làn da. Bạn nên bảo vệ da trước tác hại của ánh nắng bằng cách thoa kem chống nắng, che chắn cẩn thận khi đi ra ngoài. Nên chủ động thăm khám sớm nếu phát hiện có những biểu hiện bất thường về màu sắc của làn da.
