Có thể bạn chưa biết, màu da của chúng ta phụ thuộc vào sắc tố melanin do các tế bào melanocyte tiết ra. Melanin có tác dụng bảo vệ da khỏi tia UV, ô nhiễm, vi khuẩn. Tuy nhiên, sản sinh quá nhiều melanin cũng gây ra các vấn đề như sạm da, nám, tàn nhang. Vậy melanin là gì? Có những loại melanin nào? Làm thế nào để cân bằng lượng melanin, giữ cho làn da khỏe mạnh? Hãy cùng tìm hiểu trong bài viết sau:
Melanin là một loại sắc tố tự nhiên có trong da, tóc và mắt của con người và động vật. Melanin được sản xuất bởi các tế bào melanocyte hay tế bào biểu bì hắc tố melanin. Các tế bào này có chứa các enzyme tyrosinase, có khả năng chuyển hóa một loại axit amin – tyrosin thành melanin. Quá trình này được gọi là quá trình melanogenesis. (1)
Melanin có khả năng hấp thụ và phản xạ các tia cực tím (UV) từ ánh nắng mặt trời, ngăn chặn chúng xâm nhập vào lớp dưới của da và gây tổn thương cho các tế bào. Melanin cũng giúp duy trì độ ẩm cho da, ngăn ngừa khô ráp và nứt nẻ. Ngoài ra, melanin còn ảnh hưởng đến màu sắc của da, tóc và mắt của con người. Màu sắc này phụ thuộc vào lượng và loại melanin có trong cơ thể. (2)
Có ba loại chính của melanin: eumelanin, pheomelanin và neuromelanin.
Là loại melanin phổ biến nhất, có màu nâu đen hoặc xám đen. Eumelanin được sản xuất bởi các melanocyte ở lớp thượng bì của da và lông mi, lông mày, tóc và mắt của con người và động vật. Eumelanin có khả năng hấp thụ và phản xạ các tia UV rất cao, do đó có thể bảo vệ da khỏi tổn thương do ánh nắng mặt trời. Eumelanin cũng quyết định mức độ sậm hoặc nhạt của màu da, tóc và mắt. Càng nhiều eumelanin, màu sắc càng sậm và ngược lại.
Là loại melanin ít phổ biến hơn, có màu vàng hoặc đỏ thường tạo màu cho các bộ phận như môi, nhũ hoa. Pheomelanin được sản xuất bởi các melanocyte ở lớp thượng bì của da và lông mi, lông mày, tóc và mắt của con người và động vật. Pheomelanin có khả năng hấp thụ và phản xạ các tia UV thấp hơn eumelanin, do đó không bảo vệ da tốt bằng eumelanin. Pheomelanin cũng ảnh hưởng đến màu sắc của da, tóc và mắt. Càng nhiều pheomelanin, màu sắc càng có ánh đỏ hoặc vàng (3).
Là loại melanin hiếm gặp nhất, có màu đen, không nhìn thấy từ bên ngoài. Neuromelanin được sản xuất bởi các tế bào thần kinh ở não và cột sống. Neuromelanin có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ các tế bào thần kinh khỏi các gốc tự do và kim loại nặng, giúp duy trì chức năng của hệ thần kinh. Neuromelanin cũng liên quan đến một số bệnh thần kinh như Parkinson hay Alzheimer.
Tác dụng của melanin là gì? Tiếp theo cùng tìm hiểu các lợi ích melanin mang lại cho cơ thể. Melanin có nhiều tác dụng quan trọng, như:
Hệ thống melanocytes tăng cường sản xuất các melanin có khả năng hấp thụ và phản xạ các tia UV (UVA, UVB, UVC) từ ánh nắng mặt trời, ngăn chặn các tác nhân từ môi trường như ánh nắng mặt trời, ô nhiễm hay vi khuẩn xâm nhập vào lớp dưới của da và gây tổn thương cho các tế bào. Melanin cũng giúp duy trì độ ẩm cho da, ngăn ngừa khô ráp và nứt nẻ.
Màu sắc này phụ thuộc vào lượng và loại melanin có trong cơ thể. Càng nhiều eumelanin, màu sắc càng sậm và ngược lại. Càng nhiều pheomelanin, màu sắc càng có ánh đỏ hoặc vàng.
Hỗ trợ các tế bào thần kinh chống lại các gốc tự do (ROS) và kim loại nặng, giúp bảo toàn chức năng của hệ thần kinh. Neuromelanin có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ các tế bào thần kinh ở não và cột sống của con người và động vật.
Các nghiên cứu đã cho thấy, melanin có tác dụng ngăn chặn sự sinh sôi của vi khuẩn H. pylori (nguyên nhân gây bệnh loét dạ dày) trong điều kiện phòng thí nghiệm. Melanin có thể làm giảm: sự bám dính của H. pylori lên niêm mạc dạ dày; sự sản xuất của urease (một enzyme giúp H. pylori sống sót trong môi trường axit); sự kích hoạt của NF-κB (một yếu tố gây viêm) trong tế bào niêm mạc. Do đó, melanin có thể giảm thiểu sự tổn thương niêm mạc do H. pylori gây ra và ngăn ngừa viêm loét dạ dày.
Nghiên cứu gần đây của các nhà khoa học Trung Quốc đã phát hiện ra rằng melanin có thể bảo vệ gan khỏi các gốc tự do bị oxy hóa và viêm nhiễm do virus viêm gan B (HBV). Melanin có thể làm giảm sự tổn thương của các tế bào gan do HBV gây ra bằng cách ức chế sự kích hoạt của NF-κB (một yếu tố gây viêm) và làm tăng sự biểu hiện của Nrf2 (một yếu tố chống oxy hóa). Do đó, melanin có thể có vai trò như một chất chống viêm và chống oxy hóa cho gan.
Melanin có khả năng ức chế sự phát triển của một số loại vi khuẩn, virus và nấm gây bệnh, như: virus HIV (gây AIDS), nấm candida albicans (gây nấm âm đạo) và nấm aspergillus fumigatus (gây viêm phổi). Melanin kích thích các tế bào miễn dịch như tế bào lympho T, tế bào NK và macrophage để loại bỏ các vi sinh vật gây bệnh xâm nhập vào cơ thể.
Melanocyte được phân bố khắp cơ thể người, nhưng chủ yếu tập trung ở lớp thượng bì, nơi chúng sản xuất melanin và chuyển đến cho các tế bào da gọi là keratinocyte để bảo vệ nhân của tế bào này. Đồng thời sự phân bố melanin đã tạo ra màu sắc cho da. Melanocyte cũng có mặt ở các vùng khác của cơ thể như lông mi, lông mày, tóc, mắt, tai, não và cột sống. Tùy thuộc vào vị trí của melanocyte, chúng sẽ sản xuất các loại melanin khác nhau và có các chức năng khác nhau.
Ngoài da, tóc và mắt, melanin còn có ở một số bộ phận khác trong cơ thể người, như:
Quá trình hình thành melanin được gọi là quá trình melanogenesis. Melanin được tạo ra bởi các tế bào sắc tố melanocyte, rồi được chứa trong các hạt melanosome. Màu da thay đổi do sự khác biệt về số lượng và cách phân bố của các hạt melanosome.
Trong quá trình tổng hợp melanin, tyrosinase (TYR) là men quan trọng nhất trong tế bào sắc tố. TYR nằm ở màng của melanosome, được kích hoạt do histidine. Lúc này, sẽ có sự hydroxyl hóa L-tyrosine thành L-dihydroxyphenylalanine (L-DOPA) và oxy hóa 0-diphenol thành L-dopaquinone. Từ đó, hai loại melanin khác nhau được hình thành: eumelanin (màu đen nâu) hay pheomelanin (màu đỏ vàng). Quá trình chuyển melanin còn phụ thuộc vào các yếu tố TRP-1, TRP-2 và MITF.
Ngoài ra, các hạt melanosome này còn làm một lớp che chắn để bảo vệ DNA không bị hủy hoại bởi tia cực tím, do đó màu da của con người còn liên quan đến các yếu tố bên ngoài như tiếp xúc với ánh nắng mặt trời (khi đó sẽ tiết peptide dẫn xuất prooplomelanocortin (alpha-MSH, beta-MSH, ACTH) và sinh ra các gốc oxy tự do kích hoạt con đường sản xuất melanin).
Ngoài ra, còn có một số yếu tố khác ảnh hưởng đến quá trình melanogenesis, như:
Melanin mang lại nhiều lợi ích cho cơ thể, nhưng nó cũng có thể gây ra các vấn đề liên quan đến sự bất thường của sắc tố melanin:
Là một bệnh di truyền hiếm gặp khiến các melanocyte không sản xuất được melanin hoặc sản xuất rất ít melanin. Người bị bệnh bạch tạng có da, tóc và mắt màu trắng hoặc hồng nhạt, dễ bị cháy nắng, ung thư da và các vấn đề về thị lực.
Da xuất hiện các đốm sậm màu do sự tích tụ của melanin. Nguyên nhân của các tình trạng này có thể là do di truyền, ánh nắng mặt trời, nội tiết, tuổi tác hoặc sử dụng một số loại thuốc. Mặc dù không ảnh hưởng đến sức khỏe, nhưng sắc tố da mất cân bằng làm giảm tính thẩm mỹ của làn da.
Bệnh này xảy ra do các melanocyte bị hủy hoại hoặc giảm hoạt động, nó không liên quan đến di truyền. Người bệnh bạch biến có da loang lổ do thiếu melanin, các đốm trắng bệch xen lẫn các đốm da bình thường.
Bệnh bạch biến có thể phát sinh ở bất cứ nơi nào trên cơ thể và sẽ lan rộng ra các vùng da khỏe mạnh khác theo thời gian. Nguyên nhân của bệnh bạch biến chưa rõ ràng, nhưng có thể liên quan đến hệ miễn dịch, nhiễm trùng hoặc căng thẳng. Mắc phải bệnh này làm tăng nguy cơ cháy nắng và ung thư da.
Bệnh này làm cho da xuất hiện các vùng nhạt màu do giảm sản xuất melanin. Ánh nắng mặt trời, viêm da, nhiễm trùng, tổn thương da hoặc sử dụng một số loại thuốc có thể là tác nhân gây mất sắc tố da..
Thính lực suy giảm (khó nghe hoặc điếc) có thể xuất phát từ việc thiếu neuromelanin trong não hoặc tai. Neuromelanin có vai trò quan trọng trong việc bảo vệ các tế bào thần kinh khỏi các gốc tự do và kim loại nặng, giúp duy trì sự ổn định và chức năng của hệ thống thần kinh trung ương. Neuromelanin cũng có mặt trong các tế bào cảm quan âm thanh của tai trong, giúp chuyển hóa và truyền dẫn các tín hiệu âm thanh từ tai đến não.
Parkinson là một bệnh lý thần kinh mãn tính gây ra chứng run tay chân, khó đi lại, nói và thể hiện cảm xúc khó khăn. Nguyên nhân của bệnh là do sự suy giảm neuromelanin trong não làm chết các tế bào não ở vùng chất đen (substantia nigra). Điều này dẫn đến sự suy giảm của dopamine, một chất hóa học có vai trò điều chỉnh chuyển động trong các tế bào thần kinh của vùng chất đen. Dopamine giảm gây ra rối loạn vận động, mức độ tàn tật sẽ tăng theo thời gian.
>>> Xem thêm: Cách làm trắng da mặt tại nhà
Melanin có vai trò hấp thụ và phản xạ các tia cực tím, ngăn chặn chúng gây hại cho các tế bào da và DNA. Tuy nhiên, quá trình sản xuất melanin trong da có thể bị rối loạn do nhiều nguyên nhân khác nhau, dẫn đến tình trạng tăng sắc tố melanin. Khi đó, da sẽ xuất hiện những vùng có màu sắc sẫm hơn so với vùng da xung quanh, gây mất thẩm mỹ và ảnh hưởng đến sức khỏe.
Các hormone trong cơ thể có ảnh hưởng đến quá trình sản xuất melanin trong da. Các hormone như estrogen, progesterone hay MSH (melanocyte stimulating hormone) có thể kích thích hoặc ức chế hoạt động của các tế bào melanocytes. Do đó, khi cơ thể có sự thay đổi về hormone, ví dụ như mang thai, dùng thuốc tránh thai hoặc mãn kinh, lượng melanin trong da cũng có thể biến đổi.
Ánh nắng mặt trời sẽ kích thích các tế bào melanocytes sản xuất melanin nhiều hơn để chống lại các tia cực tím gây hại cho da. Quá trình sản xuất melanin sẽ bị mất cân bằng và thừa thãi nếu da phơi nắng trong nhiều giờ, đặc biệt vào các giờ cao điểm (11 giờ đến 2 giờ chiều). Hệ quả là da bị sạm, nám, tàn nhang hoặc xuất hiện đốm đồi mồi.
Ngoài ra, khi bị viêm do các bệnh lý như viêm da cơ địa, viêm da tiếp xúc, mụn trứng cá hoặc các chấn thương, bỏng… da sẽ phản ứng lại bằng cách sản xuất nhiều melanin hơn để phục hồi và bảo vệ bề mặt da. Sau khi các tổn thương da đã lành, melanin dư thừa vẫn không biến mất, gây ra hiện tượng tăng sắc tố sau viêm.
Một số loại thuốc hoặc hóa chất có thể gây ra các tác dụng phụ bao gồm tăng sắc tố da. Melanin được sản xuất nhiều hơn hoặc bị giữ lại trong da do ảnh hưởng của các chất như thuốc kháng sinh, thuốc chống trầm cảm, thuốc chống sốt rét, thuốc hóa trị, xạ trị hoặc các hóa chất điều trị trên da… gây nên sự thay đổi sắc tố da.
Cơ thể một số người có khả năng sản xuất nhiều melanin hơn do di truyền và đây là yếu tố quyết định màu da tự nhiên của mỗi người. Những người có di truyền sản xuất nhiều melanin thường có làn da đậm màu hơn.
Sự suy giảm sắc tố melanin của da không chỉ ảnh hưởng đến thẩm mỹ mà còn gây ra một số tác hại khác như:
Melanin có vai trò bảo vệ da khỏi các tia cực tím gây ung thư da. Khi da thiếu melanin, rủi ro mắc ung thư da sẽ cao hơn.
Không có đủ melanin, da sẽ trở nên yếu ớt, dễ bị tổn thương khi tiếp xúc với các tác nhân gây hại từ môi trường như tia nắng, bụi bẩn, vi khuẩn…
Da bị mất thẩm mỹ và ảnh hưởng đến tâm lý
Da thiếu melanin sẽ gây ra nhiều tình trạng như tàn nhang, nám, đồi mồi và các bệnh về da khác. Da kém thẩm mỹ có thể gây ra những cảm xúc tiêu cực cho mọi người, đặc biệt là phụ nữ như tự ti, mặc cảm, buồn chán, tác động tiêu cực đến cuộc sống hằng ngày.
Melanin có vai trò như một lớp màng bảo vệ da khỏi tia UV, ngăn ngừa sự phá hủy collagen và elastin – hai thành phần quan trọng giúp duy trì độ đàn hồi và săn chắc của da. Khi thiếu melanin, da sẽ dễ bị cháy nắng, gây ra các triệu chứng như đỏ, sưng, rát, ngứa. Ngoài ra, tia UV cũng kích hoạt các gốc tự do hủy hoại các tế bào da, gây ra các dấu hiệu lão hóa như nếp nhăn, chảy xệ, sạm nám…
>>> Xem thêm: Hướng dẫn cách làm mặt mạ trứng gà làm đẹp da
Melanin có nhiều lợi ích cho cơ thể, nhưng cũng có thể gây ra một số vấn đề khi nó bị rối loạn. Vậy làm thế nào để cân bằng sắc tố melanin trong da, giúp da luôn đẹp và khỏe mạnh? Dưới đây là một số giải pháp mà bạn có thể áp dụng:
Ánh nắng mặt trời là yếu tố chính gây ra sự tăng sản xuất melanin trong da dẫn đến sạm da, nám, tàn nhang và nguy cơ ung thư da. Vì vậy, bạn cần tránh tiếp xúc quá nhiều với ánh nắng mặt trời, nhất là trong khoảng từ 10 giờ sáng đến 4 giờ chiều, khi tia UV đạt đến mức nguy hiểm nhất.
Nếu phải ra ngoài vào thời gian này, bạn nên che chắn da bằng quần áo rộng, mũ, kính râm và sử dụng kem chống nắng có chỉ số SPF cao (50+). Nên thoa kem chống nắng ít nhất 15 phút trước khi ra ngoài và thoa lại sau mỗi 2 giờ hoặc sau khi bơi hoặc đổ mồ hôi.
Chăm sóc da và dưỡng ẩm hàng ngày đúng cách để duy trì sắc tố melanin trong da. Có thể thực hiện các bước sau đây:
Để duy trì sự cân bằng sắc tố melanin trong da, bạn cần chú ý đến việc bổ sung các dưỡng chất cần thiết từ bên trong thông qua chế độ ăn uống, có thể chọn những loại thực phẩm chứa nhiều vitamin, khoáng chất, axit amin và chất chống oxy hóa, có khả năng kích thích hoặc ức chế sự hình thành melanin.
Dưới đây là một số loại thực phẩm giúp cân bằng sắc tố melanin mà bạn nên thêm vào thực đơn hàng ngày:
Ngoài việc bảo vệ da khỏi ánh nắng mặt trời, bạn cũng có thể sử dụng các tinh chất như Glutathione, Sakura, Pomegranate, P.Leucotomos, Collagen,… giúp cải thiện độ đàn hồi, săn chắc, mịn màng và sáng khỏe cho da.
Sắc tố melanin đóng vai trò quan trọng đối với các hoạt động của nhiều bộ phận cơ thể. Trong đó, sự ổn định của melanin có tác động lớn nhất đến sắc diện của làn da, vì vậy nó cần được điều chỉnh phù hợp bằng nhiều phương cách. Bạn nên giữ gìn sức khoẻ tổng thể, cân bằng nội tiết tố, tránh căng thẳng stress, hạn chế tiếp xúc với nắng từ 10-14 giờ, che chắn khi ra ngoài trời, sử dụng kem chống nắng và các sản phẩm chăm sóc da, ăn uống khoa học, để ngăn ngừa sự trỗi dậy của melanin và giữ cho làn da luôn khoẻ mạnh, rạng rỡ.
Ghi chú 1: Những người đóng góp vào các dự án Wikimedia. (2023b, September 24). Hắc tố. https://vi.wikipedia.org/wiki/H%E1%BA%AFc_t%E1%BB%91
Ghi chú 2: Ecogreen. (n.d.). Nhà thuốc Online Ecogreen. https://ecogreen.com.vn. https://ecogreen.com.vn/sk-melanin/
Ghi chú 3: Eumelanin và Pheomelanin: Hai melanin quyết định màu tóc của bạn. (n.d.). Vinmec. https://www.vinmec.com/vi/tin-tuc/thong-tin-suc-khoe/suc-khoe-tong-quat/eumelanin-va-pheomelanin-hai-melanin-quyet-dinh-mau-toc-cua-ban/
