Da như “lá chắn” tự nhiên bảo vệ cơ thể trước tác nhân gây hại từ môi trường. Tuy nhiên với nhiều ngành nghề đặc thù, hàng rào này dễ bị tổn thương, làm tăng nguy cơ mắc các bệnh da nghề nghiệp. Hiện nhóm bệnh này chiếm 30 – 45% tổng số bệnh nghề nghiệp, trong đó viêm da tiếp xúc chiếm đến 95% (1). Cùng ECO Pharma tìm hiểu rõ hơn về bệnh sạm da nghề nghiệp và cách khắc phục qua bài viết sau.
Sạm da nghề nghiệp là tình trạng tăng sinh hắc tố melanin bất thường do tính chất công việc phải tiếp xúc với tác nhân độc hại trong nhiều năm. Bệnh không gây tử vong nhưng tác động trực tiếp đến thẩm mỹ, năng suất và tinh thần, nhất là khi xuất hiện ở vùng da hở như má, trán, thái dương, cổ, bàn tay. Ở phụ nữ, đây còn là gánh nặng tâm lý và xã hội.
Theo số liệu của Viện Y học lao động & Vệ sinh môi trường Việt Nam, tỷ lệ mắc sạm da do nghề nghiệp khá cao, khoảng 24% ở công nhân sản xuất thuốc lá, hơn 20% ở lao động ngành xăng dầu, 22% ở thợ tẩm gỗ tà vẹt đường sắt, 24% ở người rải nhựa đường và trên 60% ở công nhân luyện than.
Vị trí sạm dễ thấy ở mặt, cổ, trán, góc hàm, bàn tay, cẳng tay, đùi, cẳng chân, bàn chân. Trong đó mặt chiếm tỷ lệ cao nhất (51 – 78%), tiếp đến là bàn tay và cẳng tay (18 – 62%).
Ô nhiễm môi trường, thời tiết khắc nghiệt, nắng nóng kéo dài và điều kiện làm việc nhiều bụi bẩn, nhiệt độ cao làm tăng nguy cơ mắc bệnh sạm da nghề nghiệp. Nếu không được kiểm soát, tình trạng này sẽ kéo dài, hình thành rối loạn sắc tố mãn tính, gây viêm da, thúc đẩy lão hóa sớm và thậm chí ung thư da.
Sạm da do nghề nghiệp hình thành khi da tiếp xúc lâu dài với các yếu tố độc hại trong môi trường làm việc. Các tác nhân này có thể tác động trực tiếp đến quá trình tổng hợp – phân bố melanin hoặc đưa sắc tố ngoại lai vào da, dần gây nên tình trạng tăng – giảm – mất sắc tố tùy theo cường độ phơi nhiễm.
Trong môi trường công nghiệp, hóa chất là nguyên nhân hàng đầu gây rối loạn sắc tố da.
Các yếu tố vật lý tại nơi làm việc cũng góp phần gây bệnh sạm da nghề nghiệp:
Yếu tố sinh học cũng có thể làm biến đổi sắc tố:
Một số trường hợp sạm da xuất phát từ việc dùng thuốc hoặc do độc chất tích tụ trong cơ thể. Thuốc có thể làm tăng độ nhạy sáng khiến da dễ sạm khi tiếp xúc tia cực tím hoặc lắng đọng trực tiếp tạo thành mảng da đổi màu. Ngoài ra khi độc chất tích lũy lâu ngày, cơ thể có thể bị rối loạn, trong đó dấu hiệu dễ thấy là màu da thay đổi bất thường.
Ngoài tác động từ môi trường, yếu tố cơ địa cũng liên quan đến tình trạng này. Người có làn da nhạy cảm hoặc mang đặc điểm di truyền thường dễ bị tác động khi tiếp xúc với hóa chất, tia UV, nhiệt độ cao. Khi các yếu tố này cộng hưởng, nguy cơ mắc bệnh sạm da nghề nghiệp tăng cao và quá trình hồi phục trở nên phức tạp hơn.
Bệnh thường có biểu hiện đặc trưng trên da và đôi khi kèm theo các triệu chứng toàn thân.
Bệnh sạm da nghề nghiệp ngoài biểu hiện trên bề mặt da, còn cảnh báo cơ thể đã bị nhiễm độc toàn thân. Người bệnh có thể gặp các triệu chứng thần kinh như đau đầu, chóng mặt, khó ngủ, giảm trí nhớ; rối loạn tiêu hóa với tình trạng chán ăn, sụt cân; toàn thân mệt mỏi, suy nhược, giảm khả năng lao động. Mặt khác một số trường hợp còn có nhịp tim chậm, huyết áp thấp, tùy thuộc loại độc chất và mức độ phơi nhiễm.
Tăng sắc tố da do nghề nghiệp thường là hậu quả của việc da tiếp xúc lặp đi lặp lại với hóa chất, kim loại nặng hoặc những tổn thương vật lý, từ đó dẫn đến viêm da, nhiễm độc. Việc điều trị cần được cá nhân hóa, có chỉ định và theo dõi chặt chẽ bởi bác sĩ da liễu.
Điều trị tại chỗ được xem là lựa chọn đầu tay nhằm kiểm soát sạm da do nghề nghiệp. Mục tiêu là ngăn sản sinh melanin quá mức và làm mờ vùng da sạm đen.
Hydroquinone hoạt động bằng cách ức chế men tyrosinase, từ đó làm giảm quá trình sản xuất melanin. Với nồng độ 2%, hydroquinone có thể sử dụng mà không cần kê đơn; còn dạng 4% bắt buộc phải có chỉ định và theo dõi của bác sĩ.
Công thức kết hợp 3 thành phần gồm hydroquinone, tretinoin và corticosteroid liều thấp được coi là phác đồ tiêu chuẩn trong điều trị nám nặng. Tuy nhiên phác đồ này cần được bác sĩ da liễu giám sát chặt chẽ để tránh tác dụng phụ.
Retinoids như tretinoin, adapalene thúc đẩy tái tạo da, loại bỏ tế bào chứa sắc tố và làm tăng hiệu quả của nhóm thuốc làm sáng khác. Điểm hạn chế là dễ gây kích ứng, vì vậy thường được dùng vào buổi tối, cần kết hợp với kem dưỡng ẩm.
Axit azelaic vừa có tác dụng ức chế men tyrosinase, vừa chống viêm, an toàn và dung nạp tốt hơn so với hydroquinone và retinoids.
Các hoạt chất khác như axit kojic, axit tranexamic (dạng bôi), vitamin C, glabridin (chiết xuất cam thảo), cysteamine… cũng được dùng đơn lẻ hoặc kết hợp để tăng hiệu quả, giảm nguy cơ tác dụng phụ.
Các kỹ thuật thẩm mỹ giúp xử lý nhanh những vùng tăng sắc tố, nhất là khi tổn thương nằm ở lớp biểu bì.
Ngoài thuốc bôi và can thiệp thẩm mỹ, việc dùng axit tranexamic dạng uống được chứng minh mang lại hiệu quả trong điều trị nám và rối loạn sắc tố nặng. Đây là lựa chọn được nhiều bác sĩ da liễu áp dụng trong phác đồ điều trị bệnh sạm da nghề nghiệp.
Song song với điều trị tại chỗ, bổ sung các tinh chất hỗ trợ da, chống nắng từ bên trong cũng giúp bảo vệ tế bào, ức chế hình thành melanin, đồng thời cải thiện độ đàn hồi và duy trì sự trẻ trung của làn da. Nhóm tinh chất đã được chứng minh tạo ra tác dụng hiệp đồng, giúp da trắng sáng an toàn, hiệu quả là:
Để kiểm soát yếu tố nguy cơ, phòng ngừa tình trạng này là điều cần thiết.
Kiểm soát môi trường, tác nhân nghề nghiệp
Người lao động cần xác định rõ yếu tố gây hại (hóa chất như nhựa đường, dầu mỏ, kim loại nặng, thuốc nhuộm, chất tẩy; tác nhân vật lý thường là nhiệt độ cao, ma sát, bức xạ) để hạn chế hoặc thay thế khi có thể. Trang bị phương tiện bảo hộ cá nhân như găng tay, quần áo dài tay, kính bảo hộ, mặt nạ phòng độc. Các dụng cụ này cần vừa vặn, không rách hỏng và được vệ sinh thường xuyên.
Bảo vệ da tuyệt đối khỏi ánh nắng
Tia UV là tác nhân làm tình trạng tăng sắc tố nặng hơn. Do đó bạn cần bôi kem chống nắng phổ rộng (SPF ≥ 50) thoa đều lên các vùng da hở 15 – 30 phút trước khi ra ngoài và tái thoa sau 2 – 3 giờ. Đồng thời, áp dụng biện pháp che chắn bên ngoài bằng đội mũ rộng vành, đeo kính râm, khẩu trang, mặc quần áo chống tia UV.
Chăm sóc da hằng ngày
Để đạt hiệu quả điều trị tối ưu và duy trì lâu dài, loại bỏ, kiểm soát các yếu tố nguy cơ ngay tại môi trường làm việc là điều kiện tiên quyết. Các phương pháp điều trị tăng sắc tố hiện nay kết hợp giữa thuốc bôi, thủ thuật y khoa và chế độ chăm sóc da toàn diện. Tuy nhiên điểm mấu chốt vẫn là bạn cần phòng ngừa bệnh sạm da nghề nghiệp bằng bảo hộ lao động và bảo vệ da khỏi ánh nắng mặt trời.
