Chế độ ăn cho bệnh nhân suy tim tốt nhất giúp cải thiện bệnh

Theo Tổ chức Y tế Thế Giới, các bệnh lý tim mạch là nguyên nhân gây ra 31% tổng số ca tử vong (170.000 ca) vào năm 2016 ở Việt Nam. Suy tim là một trong những tình trạng tim mạch phổ biến và có mức độ nghiêm trọng nhất (1). Bên cạnh việc điều trị, áp dụng chế độ ăn cho bệnh nhân suy tim khoa học góp phần kiểm soát triệu chứng, giảm tái nhập viện và nâng cao chất lượng sống. Cùng ECO Pharma tìm hiểu cách xây dựng chế độ dinh dưỡng hợp lý qua bài viết sau.

Vai trò quan trọng của chế độ ăn của bệnh nhân suy tim

Chế độ ăn cho bệnh nhân suy tim với thực đơn hợp lý mang lại những lợi ích như:

• Hỗ trợ kiểm soát tích nước và giảm phù: Tim yếu dễ dẫn đến tụ dịch phổi, bụng, chân. Hạn chế ăn muối giúp ngăn ứ dịch, giảm phù và khó thở. Ngoài ra trường hợp bệnh nặng cần giới hạn lượng chất lỏng nạp vào cơ thể theo chỉ định của bác sĩ để giảm tải cho tim.
• Duy trì khối cơ, trọng lượng hợp lý: Bệnh dễ gây sụt cân, mất cơ (suy mòn cơ tim). Bổ sung protein và năng lượng hợp lý sẽ hỗ trợ duy trì khối cơ, tăng sức bền. Ngược lại, béo phì làm tăng gánh nặng cho tim. Do đó, người bệnh cần giữ BMI trong khoảng 18,5 – 22,9, đồng thời nhận tư vấn từ chuyên gia dinh dưỡng.
• Tăng cường các chất dinh dưỡng có lợi cho tim: Bổ sung thực phẩm chứa các vi chất như kali, magie, vitamin D, omega-3, CoQ10 có thể hỗ trợ chức năng tim, điều hòa huyết áp và giảm viêm.
• Kiểm soát bệnh lý kèm theo: Người bệnh thường mắc kèm tăng huyết áp, tiểu đường, rối loạn mỡ máu. Dinh dưỡng hợp lý sẽ hỗ trợ kiểm soát các bệnh này, ngăn ngừa biến chứng tim mạch.

Chế độ ăn cho người suy tim cơ bản đủ dinh dưỡng

Dưới đây là những nguyên tắc cốt lõi để xây dựng chế độ ăn cho bệnh nhân suy tim:

1. Hạn chế muối (natri)

Ở người tim bị suy, chức năng bơm máu giảm khiến cơ thể dễ trữ muối và nước gây phù nề, khó thở, nặng hơn là phải nhập viện. Vì vậy, cần ưu tiên chế độ ăn nhạt, hạn chế natri trong khẩu phần ăn.

• Giới hạn lượng natri trong ngày ở mức 1.500 – 2.300mg, tương đương 1 thìa cà phê muối ăn.
• Tránh dùng nước mắm, xì dầu, mắm tôm và các loại gia vị nhiều muối như bột canh, hạt nêm, bột ngọt.
• Loại bỏ thực phẩm chế biến sẵn như xúc xích, đồ hộp, mì ăn liền, snack… vì chứa nhiều natri ẩn.
• Ưu tiên nêm nhạt, dùng các gia vị tự nhiên như hành, tỏi, gừng, tiêu, rau thơm, chanh để tăng hương vị cho món ăn.
• Đọc kỹ nhãn sản phẩm, chọn loại thực phẩm có ghi “ít natri” hoặc “không chứa natri”.

2. Giảm lượng chất lỏng nạp vào

Suy tim thường dẫn đến tụ dịch phổi, chi dưới và ổ bụng. Việc kiểm soát lượng nước nạp vào giúp giảm tải cho tim, nhất là ở người bệnh giai đoạn nặng. Bác sĩ có thể khuyến nghị giới hạn lượng chất lỏng hằng ngày (bao gồm cả nước uống, canh, sữa và trái cây mọng nước) trong khoảng 1,5 – 2 lít tùy mức độ bệnh.

Một số biện pháp giúp kiểm soát tốt lượng chất lỏng nạp vào hàng ngày như:

• Theo dõi cân nặng mỗi ngày. Nếu tăng 1,5 – 2kg trong vài ngày, cần cảnh giác với tình trạng giữ nước. (2)
• Sử dụng ly định lượng, chia nhỏ lượng nước trong ngày để dễ kiểm soát.
• Khi khát có thể súc miệng bằng nước mát, nhai kẹo không đường thay vì uống nước quá mức.

3. Ăn ít chất béo bão hòa và cholesterol

Chế độ ăn cho bệnh nhân suy tim cần loại bỏ chất béo xấu vì làm tăng nguy cơ xơ vữa mạch khiến bệnh tình nghiêm trọng hơn. Do đó, kiểm soát lượng chất béo trong khẩu phần là điều cần thiết.

• Hạn chế thực phẩm chứa nhiều chất béo bão hòa như mỡ động vật, da gà, nội tạng, thịt mỡ, món chiên rán nhiều dầu.
• Tránh bơ thực vật cứng, kem béo, phô mai béo và các món ăn nhanh.
• Thay vào đó, nên dùng chất béo lành mạnh như dầu ô liu, dầu hạt cải, dầu đậu nành.
• Ưu tiên chất béo từ cá (cá hồi, cá thu, cá ngừ, cá trích, cá tuyết…), ăn 2 – 4 lần mỗi tuần để bổ sung omega-3 – một chất có tác dụng kháng viêm, hỗ trợ chức năng tim.
• Hạn chế dùng dầu cọ, dầu dừa và các loại dầu mỡ công nghiệp.
• Ưu tiên các phương pháp chế biến ít dầu mỡ như luộc, hấp, thay vì chiên xào.

4. Bổ sung kali, magie và chất xơ

Dinh dưỡng người bệnh suy tim cần đảm bảo đầy đủ vi chất. Chúng góp phần điều hòa nhịp tim, huyết áp và tăng cường chức năng cơ tim.

• Kali: Có nhiều trong chuối, cam, khoai lang, cải bó xôi, sữa chua. Tuy nhiên, nếu đang dùng thuốc lợi tiểu giữ kali, người bệnh cần tham khảo ý kiến của bác sĩ để tránh tăng kali trong máu.
• Magie: Giúp ổn định nhịp tim, thư giãn thành mạch. Nguồn thực phẩm giàu magie gồm rau xanh đậm màu, hạt nguyên vỏ, ngũ cốc nguyên hạt, đậu nành, quả bơ.
• Chất xơ: Giúp giảm cholesterol máu, hỗ trợ tiêu hóa. Người bệnh nên ăn tối thiểu 400g rau củ mỗi ngày, đặc biệt là rau xanh, yến mạch, đậu, gạo lứt và trái cây tươi ít đường.

Ngoài ra, người bệnh cần duy trì cân nặng ổn định, tránh cả thừa cân lẫn suy mòn cơ thể vì đều làm tăng gánh nặng cho tim; Nên ăn uống điều độ, chia nhỏ bữa trong ngày, tăng rau xanh, trái cây ít đường và thực phẩm giàu vi chất.

Trường hợp thừa cân cần giảm cân từ từ; nếu suy mòn thì cần tăng cường năng lượng, protein để phục hồi thể trạng. Bên cạnh đó, tuyệt đối không uống rượu bia, hạn chế các loại đồ uống chứa caffein như cà phê đậm đặc, nước tăng lực vì có thể gây rối loạn nhịp tim, ảnh hưởng xấu đến huyết áp cũng như chức năng tim mạch.

Hướng dẫn chế độ ăn cho bệnh nhân suy tim theo từng giai đoạn

Chế độ dinh dưỡng cho bệnh nhân suy tim cần được điều chỉnh phù hợp với mức độ tiến triển của bệnh.

1. Giai đoạn A (nguy cơ suy tim)

Giai đoạn này người bệnh chưa có tổn thương cấu trúc tim nhưng mang yếu tố nguy cơ như tăng huyết áp, tiểu đường, rối loạn mỡ máu, béo phì hoặc có tiền sử gia đình mắc bệnh tim mạch. Mục tiêu dinh dưỡng ở giai đoạn A là dự phòng tiến triển thành bệnh suy tim thực sự.

Khuyến nghị về chế độ ăn:

• Năng lượng: Khoảng 30kcal/kg cân nặng lý tưởng/ngày, tùy mức độ hoạt động.
• Chất đạm: 1 – 1,2g/kg/ngày.
• Chất béo: 15 – 20% tổng năng lượng, ưu tiên chất béo tốt từ cá, dầu thực vật (ô liu, hạt lanh…).
• Tinh bột: Dùng loại phức hợp như ngũ cốc nguyên cám, yến mạch.
• Natri: Bắt đầu hạn chế muối, nên dùng < 5g/ngày.
• Vitamin – khoáng chất: Tăng cường rau xanh, trái cây tươi giàu vitamin B, C, kali, magie.
• Hạn chế hoặc tránh hoàn toàn: Rượu bia, thuốc lá, thực phẩm chế biến sẵn (xúc xích, thịt nguội), chất béo chuyển hóa.

2. Giai đoạn B (tương ứng suy tim độ I theo phân độ NYHA)

Người bệnh đã có tổn thương cấu trúc tim như phì đại thất, bệnh van tim hoặc giảm phân suất tống máu (EF), nhưng chưa xuất hiện triệu chứng rõ ràng.

Lúc này, chế độ ăn của người bệnh tương tự giai đoạn A, đồng thời chú trọng các điểm sau:

• Natri: Giảm dưới 5g muối/ngày (tương đương 2000mg natri).
• Chất béo: Ưu tiên chất béo từ cá, các loại hạt, giảm mỡ động vật.
• Hạn chế nước: Chưa bắt buộc, nhưng nên theo dõi phù và khát bất thường. Đồng thời, theo dõi cân nặng thường xuyên để phát hiện sớm tụ dịch.
• Thực phẩm nên tránh: Phô mai mặn, đồ hộp, nước tương, mì gói, nước ngọt có gas.

3. Giai đoạn C (tương ứng với suy tim độ II và III theo phân độ NYHA)

Người bệnh bắt đầu xuất hiện triệu chứng rõ ràng như khó thở, mệt khi gắng sức, phù chân, tức ngực. Mục tiêu thực hiện chế độ ăn cho bệnh nhân suy tim lúc này là kiểm soát triệu chứng, hạn chế nhập viện và giảm tải cho tim.

Nguyên tắc ăn uống:

Nhu cầu năng lượng – đạm – chất béo

• Năng lượng: Khoảng 25 – 30kcal/kg/ngày, tùy thể trạng và mức độ hoạt động.
• Đạm: Từ 1 – 1,2g/kg/ngày, có thể tăng nếu có dấu hiệu mất cơ.
• Chất béo: Chiếm 15 – 20% tổng năng lượng, ưu tiên chất béo không bão hòa từ cá, dầu thực vật; hạn chế chất béo bão hòa từ mỡ, da động vật và thực phẩm chiên rán.

Kiểm soát muối và nước

• Natri: Giới hạn nghiêm ngặt 1.500 – 2.000mg/ngày, tương đương dưới 4g muối ăn mỗi ngày (khoảng ⅔ thìa cà phê).
• Nước: Tổng lượng chất lỏng nạp vào không quá 1,5 – 2 lít/ngày, bao gồm nước uống, canh, sữa, trái cây mọng nước. Trong trường hợp phù nhiều hoặc khó thở, có thể giảm còn < 1.500ml/ngày.

Vi chất và vitamin

• Kali: Duy trì 4.000 – 5.000mg/ngày nếu không có tăng kali trong máu. Nếu dùng lợi tiểu thải kali (furosemid, thiazid) cần bổ sung từ thực phẩm như chuối, khoai lang, rau lá xanh, sữa chua; Nếu dùng lợi tiểu giữ kali (amiloride, spironolacton) cần hạn chế các thực phẩm giàu kali kể trên.
• Magie: Nên bổ sung từ hạt nguyên vỏ, ngũ cốc, rau xanh.
• Vitamin nhóm B: Có thể cần bổ sung thêm theo hướng dẫn của bác sĩ. Ưu tiên sử dụng rau xanh, trái cây ít đường để bổ sung vitamin và chất xơ.

Thói quen ăn uống

• Chia nhỏ bữa ăn trong ngày thành 5 – 6 bữa, tránh ăn quá no.
• Ưu tiên món dễ tiêu, hạn chế thực phẩm gây đầy hơi như đậu khô, bắp cải, nước ngọt có ga.
• Tránh đồ ăn chế biến sẵn, đóng hộp, nhiều muối, gia vị công nghiệp.
• Nếu sụt cân hoặc chán ăn, có thể dùng thêm thực phẩm dinh dưỡng giàu năng lượng, protein theo chỉ định.

4. Giai đoạn D (tương ứng suy tim độ IV theo NYHA)

Ở giai đoạn nặng nhất, người bệnh thường xuyên nhập viện, khó thở ngay cả khi nghỉ ngơi, kèm theo suy mòn, kiệt sức và hầu như không thể thực hiện bất kỳ hoạt động thể chất nào mà không xuất hiện triệu chứng. Đây là giai đoạn cần chăm sóc tích cực, hỗ trợ toàn diện để kéo dài sự sống. Mục tiêu của chế độ dinh dưỡng trong giai đoạn này là giảm tải cho tim, ngăn ngừa suy kiệt và duy trì chức năng sống cơ bản.

Chế độ ăn đặc biệt:

• Năng lượng: 25 – 30 kcal/kg/ngày.
• Chất đạm: 0.8 – 1g/kg/ngày (hoặc theo chỉ định của bác sĩ).
• Chất béo: 15 – 20% tổng năng lượng.
• Natri: Dưới 1200mg/ngày (tương đương 3g muối); có thể giảm < 1,2g nếu có phù nặng.
• Kali: 4000 – 5000mg/ngày, tùy vào chỉ số xét nghiệm máu.
• Nước uống: Tối đa 1000 ml/ngày nếu có phù nhiều.
• Chia nhỏ bữa ăn: Ít nhất 5 bữa/ngày, ưu tiên thực phẩm dễ tiêu, mềm, ấm.
• Bổ sung vitamin: Rau củ luộc kỹ, trái cây mềm, dễ tiêu hóa.
• Không dùng: Bất kỳ thực phẩm đóng hộp, nước tương, thực phẩm chế biến sẵn, đồ chiên.

Những lưu ý khi xây dựng chế độ ăn uống cho bệnh nhân suy tim

Xây dựng chế độ ăn cho bệnh nhân suy tim không chỉ dừng lại ở việc giảm muối – nước mà đòi hỏi phải điều chỉnh toàn diện, phù hợp với giai đoạn bệnh, thể trạng và thói quen sinh hoạt. Dưới đây là các lưu ý quan trọng giúp tối ưu hiệu quả dinh dưỡng trong quản lý bệnh:

• Theo dõi thay đổi cơ thể hằng ngày: Người bệnh cần theo sát cân nặng, huyết áp, các dấu hiệu phù. Việc tăng cân trong vài ngày có thể là chỉ báo sớm của tình trạng ứ dịch – hậu quả của chế độ ăn chứa nhiều muối và nước. Khi đó, cần nhanh chóng điều chỉnh khẩu phần, thăm khám chuyên khoa để ngăn biến chứng nặng. Ngoài ra, chế độ ăn cho bệnh nhân nên tăng cường thực phẩm giàu chất xơ, cân bằng kali và hạn chế muối. Nhu cầu dinh dưỡng cũng thay đổi tùy theo từng giai đoạn bệnh, đòi hỏi phải đánh giá chuyên sâu từ bác sĩ tim mạch, chuyên gia dinh dưỡng.
• Ưu tiên thực phẩm dễ tiêu, tránh đầy bụng: Ở người bệnh, lưu lượng máu đến hệ tiêu hóa thường giảm, gây rối loạn tiêu hóa, đầy bụng sau ăn. Vì vậy, nên chia nhỏ bữa thành 5 – 6 lần/ngày, chọn thực phẩm dễ tiêu. Tránh các thực phẩm gây đầy hơi để không làm tăng áp lực ổ bụng, làm tim quá tải.
• Điều chỉnh thực đơn cho bệnh nhân suy tim theo bệnh lý kèm theo: Hầu hết người bệnh đều mắc kèm bệnh mãn tính như huyết áp cao, tiểu đường, suy thận, rối loạn nhịp tim. Mỗi tình trạng này đều ảnh hưởng đến khẩu phần ăn: Nếu có suy thận, cần kiểm soát lượng đạm, kali và phospho; Nếu bị tiểu đường, nên hạn chế đường hấp thu nhanh, tránh biến động đường huyết; Người dùng thuốc lợi tiểu cần được bổ sung hoặc hạn chế kali/magie tùy loại thuốc, theo đúng hướng dẫn của bác sĩ.
• Chú ý khẩu vị, tâm lý người bệnh: Nhiều bệnh nhân bị giảm cảm giác thèm ăn do mệt mỏi, tác dụng phụ của thuốc. Nếu không chú trọng, dễ sụt cân, thiếu dinh dưỡng dẫn đến suy mòn. Để cải thiện tình trạng này, nên đa dạng hóa thực đơn, kết hợp các gia vị tự nhiên như chanh, tiêu, tỏi thay vì muối. Quan trọng hơn, cần tạo không gian ăn uống thoải mái, tránh ép ăn gây căng thẳng tâm lý.
• Đọc kỹ nhãn thực phẩm: Người bệnh và người thân cần biết cách đọc thành phần trên bao bì sản phẩm. Nên tránh những thực phẩm có hàm lượng natri cao, chứa các từ khóa như “sodium”, “muối”, “natri” ở đầu danh sách. Thực phẩm chế biến sẵn như xúc xích, mì gói, đồ hộp cũng nên loại bỏ khỏi khẩu phần hằng ngày.
• Tránh thay đổi khẩu phần đột ngột: Các điều chỉnh trong chế độ ăn cho bệnh nhân suy tim như giảm muối – nước hoặc thay đổi nguồn đạm cần được thực hiện từ từ, từng bước để cơ thể thích nghi. Thay đổi đột ngột có thể gây rối loạn điện giải, tụt huyết áp khiến người bệnh mệt mỏi, đe dọa sức khỏe tổng thể.
• Tham vấn bác sĩ, chuyên gia dinh dưỡng: Không có thực đơn chung cho tất cả người bệnh. Việc tự ý cắt giảm chất hoặc làm theo các chế độ ăn lan truyền thiếu căn cứ có thể gây hại cho sức khỏe. Người bệnh nên được khám dinh dưỡng chuyên biệt để xây dựng khẩu phần cá nhân hóa, phù hợp với mức độ cùng bệnh lý đi kèm. Tại các trung tâm dinh dưỡng như Nutrihome hoặc Khoa Tiết chế Dinh dưỡng – Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh, bệnh nhân sẽ được bác sĩ chuyên khoa thăm khám lâm sàng, đánh giá chỉ số dinh dưỡng từ đó thiết kế chế độ ăn phù hợp với mục tiêu điều trị. Đây là lựa chọn an toàn, hiệu quả cho người bệnh trong quá trình kiểm soát bệnh lý tim mạch lâu dài.

Xây dựng chế độ ăn cho bệnh nhân suy tim đòi hỏi sự theo dõi sát sao, điều chỉnh hợp lý và phối hợp chặt chẽ với chuyên gia y tế. Áp dụng chế độ ăn đúng cách sẽ hỗ trợ kiểm soát triệu chứng, góp phần nâng cao chất lượng sống cho người bệnh trong suốt quá trình điều trị.