Rối loạn hành vi giấc ngủ REM thường ảnh hưởng đến những người trên 50 tuổi và có liên quan đến các rối loạn thoái hóa thần kinh khác như bệnh Parkinson, sa sút trí tuệ thể Lewy, teo đa hệ thống. Bệnh cũng có thể ảnh hưởng đến trẻ em và người trẻ tuổi nhưng hiếm gặp. Các triệu chứng thường nặng hơn theo thời gian và cần được điều trị vì làm tăng nguy cơ gây thương tích cho bản thân, người nằm cùng. Cùng ECO Pharma tìm hiểu đây ngay sau đây.
Rối loạn hành vi giấc ngủ REM (REM Sleep Behavior Disorder – RBD) là tình trạng đặc trưng bởi những chuyển động cơ thể hoặc phát ra âm thanh đột ngột khi đang ngủ mơ trong giai đoạn REM. Đây là một dạng parasomnia – nhóm rối loạn giấc ngủ mô tả các hành vi bất thường xảy ra trong lúc ngủ.
Trong giấc ngủ REM bình thường, cơ thể xuất hiện hiện tượng tê liệt cơ tạm thời còn não bộ hoạt động tương tự như khi thức. Cơ chế này khiến hầu hết các cơ xương được thư giãn và bất động giúp chúng ta có thể mơ mà không cử động theo nội dung giấc mơ. Tuy nhiên đối với những người mắc chứng RBD, tình trạng tê liệt cơ không xảy ra, cho phép người đó thực hiện hành động theo giấc mơ cả về thể chất hoặc lời nói. Người mắc RBD hoàn toàn không ý thức được hành động của mình trong khi ngủ.
Tình trạng này có thể biểu hiện rất đa dạng, từ những cử động nhẹ như giật cơ, nói mớ đến các hành động mạnh như la hét, đấm đá, vùng vẫy, thậm chí nhảy ra khỏi giường. Các giấc mơ thường có nội dung dữ dội hoặc đáng sợ.
Cá nhân có thể mơ về việc bị rượt đuổi hoặc tấn công và họ có thể vô tình diễn lại giấc mơ đó trong đời thực. Rối loạn hành vi REM không chỉ làm giấc ngủ bị xáo trộn mà còn gây chấn thương cho chính người bệnh hoặc người ngủ cùng giường, do đó cần được phát hiện và điều trị sớm.
Có hai dạng chính bao gồm:
Theo Quỹ giấc ngủ Quốc gia Mỹ (National Sleep Foundation – NSF), rối loạn hành vi giấc ngủ REM tương đối hiếm gặp, chỉ ảnh hưởng tới 0.5% – 1% dân số nói chung, chủ yếu xảy ra ở nam giới và người lớn trên 50 tuổi. Nghiên cứu trên Cleveland Clinic ghi nhận, nguy cơ ở nam giới cao gấp 9 lần so với phụ nữ.(1)
Nghiên cứu tổng hợp từ Viện Y tế Quốc gia Mỹ năm 2024 cho thấy tỷ lệ mắc bệnh ở người cao tuổi đã tăng đáng kể, khoảng 5% đến 13% trong độ tuổi từ 60 – 99.
Rối loạn hành vi giấc ngủ REM (RBD) có thể xuất phát từ nhiều cơ chế khác nhau. Các yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bao gồm tuổi cao, giới tính nam, chứng ngủ rũ, sử dụng thuốc chống trầm cảm và một số bệnh lý thần kinh. Dựa trên nguyên nhân, RBD được chia thành 3 nhóm chính như RBD vô căn, RBD thứ phát và RBD do thuốc.(2)
RBD vô căn là dạng xuất hiện tự phát, không rõ nguyên nhân trực tiếp. Tuy nhiên nhiều nghiên cứu cho thấy đây thường là dấu hiệu sớm của các bệnh thoái hóa thần kinh liên quan đến lắng đọng alpha-synuclein như sa sút trí tuệ thể Lewy, Parkinson, teo đa hệ thống, thoái hóa tiểu não – cầu não – hành não và hội chứng Shy-Drager.
Cơ chế sinh bệnh được giả thuyết là do rối loạn kết nối giữa thân não (vùng kiểm soát trương lực cơ) và vỏ não khiến hiện tượng “liệt cơ REM” không xảy ra. Ngoài ra một số nghiên cứu còn ghi nhận mối liên quan giữa RBD và chấn thương sọ não, rối loạn stress sau sang chấn (PTSD) cũng như một số rối loạn bẩm sinh và phát triển thần kinh. Khoảng 97% số người mắc RBD vô căn sẽ mắc bệnh Parkinson, sa sút trí tuệ thể Lewy hoặc teo đa hệ thống trong vòng 14 năm sau khi được chẩn đoán.
RBD thứ phát thường xảy ra do bệnh lý nền, phổ biến nhất là chứng ngủ rũ type 1. Khác với dạng vô căn, RBD đi kèm ngủ rũ có đặc điểm khởi phát sớm hơn, tỷ lệ mắc bệnh cân bằng giữa nam và nữ, hành vi trong giấc mơ ít kịch tính, ít dữ dội hơn.
Xét nghiệm dịch não tủy ở nhóm này thường cho thấy thiếu hụt hypocretin (orexin) – một dấu ấn sinh học đặc trưng của chứng ngủ rũ type 1. Ngoài ra RBD thứ phát cũng có thể xuất hiện trên nền các rối loạn thần kinh khác. Nghiên cứu cho thấy có tới 36% người mắc chứng ngủ rũ type 1 bị RBD thứ phát.
RBD do thuốc thường gặp ở người sử dụng thuốc chống trầm cảm. Khoảng 6% người dùng thuốc chống trầm cảm bị RBD do thuốc. Các nhóm thuốc có liên quan nhiều nhất bao gồm chất ức chế tái hấp thu serotonin (fluoxetine), thuốc chống trầm cảm ba vòng (mirtazapine, protriptyline, amitriptyline, nortriptyline, desipramine, imipramine), chất ức chế monoamine oxidase (phenelzine và selegiline). Bên cạnh đó tình trạng RBD cấp tính thoáng qua cũng có thể xảy ra trong bệnh não chuyển hóa nhiễm độc, phổ biến nhất là do lạm dụng rượu.
Một số yếu tố có thể làm tăng nguy cơ mắc rối loạn hành vi giấc ngủ REM (RBD), bao gồm:(3)
Các triệu chứng của rối loạn hành vi giấc ngủ REM (RBD) có thể xuất hiện ở nhiều mức độ khác nhau từ nhẹ đến nặng. Khi đang ngủ, người mắc RBD trông như thể họ đang diễn lại cơn ác mộng và có thể bao gồm:(4)
Khoảng 8 trong số 10 người mắc RBD bị chấn thương liên quan đến giấc ngủ. Các triệu chứng có xu hướng nghiêm trọng hơn nếu người đó đang diễn lại một cơn ác mộng bạo lực. Các cơn rối loạn này có thể xảy ra một lần trong đêm, lặp lại nhiều lần hoặc xuất hiện thường xuyên hàng đêm. Một số người chỉ gặp vài lần trong năm nhưng cũng có trường hợp triệu chứng nặng dần theo thời gian.
Đặc biệt do giấc ngủ REM thường bắt đầu sau khoảng 90 phút khi ngủ và kéo dài hơn về nửa sau của đêm nên các cơn RBD thường xuất hiện nhiều hơn ở giai đoạn cuối giấc ngủ.
Người bệnh thường không ý thức được hành vi của mình trong lúc ngủ và chỉ biết đến tình trạng này khi được bạn cùng giường hoặc bạn cùng phòng kể lại, hoặc khi thức dậy thấy có chấn thương. Khác với “chứng hoảng sợ khi ngủ”, bệnh nhân RBD thường có thể được đánh thức khá dễ dàng, tỉnh táo ngay sau khi thức và nhớ rõ nội dung giấc mơ.
Một điểm cần lưu ý là ngưng thở khi ngủ do tắc nghẽn (OSA) có thể bắt chước triệu chứng của RBD, gọi là “RBD giả” (pseudo-RBD). Trong những trường hợp này việc điều trị OSA có thể làm loại bỏ các hành vi bất thường này.
Rối loạn hành vi giấc ngủ REM (RBD) không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng giấc ngủ mà còn tiềm ẩn nhiều biến chứng nguy hiểm. Do đặc trưng là những cử động mạnh, thậm chí bạo lực trong khi ngủ, người bệnh có thể vô tình gây chấn thương cho chính mình hoặc bạn cùng giường.
Các dạng chấn thương thường gặp gồm bầm tím, trầy xước, bong gân, gãy xương, chấn thương đầu và nguy hiểm hơn là tụ máu dưới màng cứng. Trong một số trường hợp nặng, những chấn thương này có thể đe dọa tính mạng. Kết quả thống kê cho thấy:
Ngay cả khi nguy cơ chấn thương đã được giảm thiểu, tình trạng gián đoạn giấc ngủ kéo dài cũng có thể dẫn đến mệt mỏi, suy giảm chất lượng sống và dẫn đến mâu thuẫn trong các mối quan hệ. Tuy vậy khoảng hai phần ba cặp đôi vẫn tiếp tục ngủ chung, bất chấp nguy cơ bị ảnh hưởng.
Để chẩn đoán, bác sĩ sẽ xem xét tiền sử bệnh và các triệu chứng, bao gồm:
Theo Phân loại Quốc tế về Rối loạn Giấc ngủ của Học viện Y học Giấc ngủ Mỹ, người bệnh được chẩn đoán mắc RBD khi đáp ứng các tiêu chí sau:
Sau khi có kết quả, bác sĩ chuyên khoa sẽ tổng hợp bệnh sử, triệu chứng, kết quả PSG để đưa ra chẩn đoán chính xác và xây dựng kế hoạch điều trị.
Hướng điều trị cần được cá nhân hóa cho từng người, kết hợp giữa thay đổi lối sống, dùng thuốc và các biện pháp phòng ngừa chấn thương.
Sử dụng rượu, một số loại thuốc kê đơn có thể góp phần làm khởi phát hoặc nặng thêm RBD. Vì vậy bác sĩ thường khuyến khích người bệnh hạn chế hoặc loại bỏ các yếu tố này.
Đồng thời cải thiện vệ sinh giấc ngủ cũng đóng vai trò quan trọng, chẳng hạn như thiết lập lịch trình ngủ nhất quán, giữ phòng ngủ thoáng mát, yên tĩnh. Những thay đổi này không chỉ giúp giảm triệu chứng RBD mà còn nâng cao chất lượng giấc ngủ tổng thể.
Lưu ý quan trọng: Luôn tham khảo ý kiến của bác sĩ trước khi dùng bất kỳ loại thuốc kê đơn hoặc thuốc không kê đơn nào. Bác sĩ có thể tư vấn về phác đồ điều trị dựa trên tiền sử bệnh và các triệu chứng.
Thiết lập môi trường ngủ an toàn là một trong những điều quan trọng nhất mà người mắc rối loạn hành vi REM có thể làm. Chấn thương liên quan đến giấc ngủ bao gồm bầm tím, vết cắt, gãy xương và chấn thương đầu đã được báo cáo khoảng 30% – 81% số người mắc RBD. Ngoài ra người ngủ cùng giường cũng có nguy cơ bị thương khi người bệnh vô tình thực hiện các hành động bạo lực trong giấc mơ.
Các khuyến nghị để phòng ngừa chấn thương có thể bao gồm:
Nếu người bệnh ngủ chung giường với bạn đời có thể khuyến nghị họ ngủ riêng giường hoặc riêng phòng cho đến khi các triệu chứng được điều trị ổn định.
Trong hầu hết các trường hợp, không có biện pháp nào có thể thực hiện để ngăn ngừa RBD một cách triệt để. Nguyên nhân là vì tình trạng này xuất phát từ các yếu tố nguy cơ mà bạn không thể ngăn chặn hoặc thay đổi, chẳng hạn như tuổi tác, mắc chứng ngủ rũ, bệnh thoái hóa thần kinh. Tuy nhiên nếu rối loạn hành vi giấc ngủ REM là do các chất như rượu gây ra thì ngừng sử dụng có thể khiến RBD biến mất hoặc giảm nhẹ.
Người bệnh và gia đình có thể áp dụng một số biện pháp sau để giảm nguy cơ khởi phát hoặc hạn chế biến chứng:
Rối loạn hành vi giấc ngủ REM không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng giấc ngủ mà còn tiềm ẩn nhiều nguy cơ chấn thương nghiêm trọng cho bản thân người bệnh và bạn đời. RBD thường là dấu hiệu cảnh báo sớm cho các bệnh lý thoái hóa thần kinh như bệnh Parkinson hoặc sa sút trí tuệ thể Lewy. Việc phát hiện sớm, điều trị đúng cách, kết hợp thay đổi lối sống và thiết lập môi trường ngủ an toàn hỗ trợ kiểm soát triệu chứng, giảm thiểu rủi ro.
