Xơ vữa động mạch: Triệu chứng, hình ảnh và cách chẩn đoán

Xơ vữa động mạch là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây ra các bệnh tim mạch, chiếm tới 50% số ca tử vong ở các nước phương Tây. (1) Cùng ECO Pharma tìm hiểu thế nào là xơ vữa động mạch, dấu hiệu xơ vữa mạch máu và cách chẩn đoán bệnh xơ vữa động mạch ngay sau đây.

Xơ vữa động mạch là gì?

Xơ vữa động mạch (tiếng Anh là atherosclerosis) là sự tích tụ của chất béo, cholesterol, canxi và các chất khác trong, trên thành động mạch. Sự tích tụ này được gọi là mảng xơ vữa. Mảng xơ vữa có thể làm hẹp động mạch, cản trở lưu lượng máu. Mảng xơ vữa cũng có thể vỡ ra, dẫn đến hình thành cục máu đông.

Xơ vữa động mạch là một bệnh tim mạch cần được phát hiện và điều trị sớm vì có thể gây ra biến chứng nguy hiểm. Chẳng hạn, hẹp hoặc tắc nghẽn ở động mạch vành khiến dòng máu chảy về tim bị suy giảm, dẫn đến các cơn đau thắt ngực, nhồi máu cơ tim cấp.

Hình ảnh xơ vữa mạch máu

Quá trình hình thành các mảng xơ vữa động mạch diễn ra từ từ trong nhiều năm theo trình tự. (2)

• Rối loạn chức năng nội mạc.
• Hình thành lớp lipid hoặc vệt mỡ trong lớp nội mạc.
• Sự di chuyển của bạch cầu và tế bào cơ trơn vào thành mạch máu.
• Sự hình thành tế bào bọt.
• Sự thoái hóa chất nền ngoại bào.

Sự hình thành mảng xơ vữa động mạch được chia thành ba giai đoạn chính:

• Giai đoạn 1: Vệt mỡ, đại diện cho giai đoạn khởi đầu.

• Giai đoạn 2: Sự tiến triển của mảng xơ vữa, đại diện cho giai đoạn thích ứng.

• Giai đoạn 3: Sự bong vỡ mảng xơ vữa, đại diện cho biến chứng lâm sàng của xơ vữa động mạch.

Nguyên nhân gây xơ vữa mạch máu

Xơ vữa động mạch là một quá trình phức tạp, bắt đầu từ thời thơ ấu và tiến triển theo độ tuổi. Hiện không rõ chính xác xơ vữa động mạch bắt đầu như thế nào hoặc nguyên nhân gây ra bệnh. Tuy nhiên, sự tích tụ dần dần của mảng bám hoặc dày lên do viêm xảy ra ở bên trong thành động mạch dẫn đến hẹp lòng mạch, làm giảm lưu lượng máu, nguồn cung cấp oxy đến các cơ quan trọng yếu của cơ thể và các chi. (3)

Các yếu tố nguy cơ gây xơ vữa động mạch bao gồm:

• Tăng cholesterol máu: Nồng độ LDL-cholesterol (cholesterol xấu) trong máu cao thúc đẩy quá trình tích tụ mỡ trong thành động mạch, hình thành mảng xơ vữa.
• Tăng huyết áp: Huyết áp cao có thể làm tổn thương lớp nội mạc của mạch vành, tạo điều kiện cho các chất béo và tế bào viêm bám vào, góp phần vào sự phát triển của mảng xơ vữa.
• Tiểu đường: Bệnh tiểu đường làm tăng nguy cơ xơ vữa động mạch do các cơ chế như tăng đường huyết, rối loạn chuyển hóa lipid và phản ứng viêm.
• Béo phì: Béo phì, đặc biệt là béo bụng thường đi kèm với các yếu tố nguy cơ khác như tăng cholesterol máu, tăng huyết áp và kháng insulin cũng có liên quan đến chứng xơ vữa mạch máu.
• Hút thuốc lá: Các chất độc trong thuốc lá gây tổn thương nội mạc mạch máu, khiến mỡ máu bám vào thành mạch, tăng nguy cơ xơ vữa động mạch.
• Lối sống ít vận động: Ít vận động làm tăng nguy cơ béo phì, tăng huyết áp, rối loạn lipid máu và các yếu tố nguy cơ khác, gây bệnh xơ vữa mạch máu.
• Chế độ dinh dưỡng kém: Ăn nhiều chất béo bão hòa, cholesterol và muối gây tăng cân, béo phì, góp phần vào sự phát triển của xơ vữa động mạch.
• Căng thẳng: Căng thẳng kéo dài có thể làm giảm đường kính của mạch máu, tăng huyết áp, tăng nhịp tim và tăng tiết các hormone gây viêm.

Triệu chứng xơ vữa mạch máu là gì?

Xơ vữa động mạch triệu chứng gì? Xơ vữa động mạch thường tiến triển âm thầm, các triệu chứng có thể xuất hiện từ từ và không rõ ràng trong giai đoạn đầu khi mảng xơ vữa dần hình thành trong lòng động mạch. Triệu chứng cũng khác nhau tùy thuộc vào động mạch bị ảnh hưởng.

1. Động mạch vành

Động mạch vành là hệ thống mạch máu cung cấp máu giàu oxy nuôi dưỡng cơ tim. Xơ vữa động mạch vành có thể dẫn đến thiếu máu cơ tim, suy tim và nhồi máu cơ tim. Các biểu hiện thường gặp bao gồm:

• Đau thắt ngực: Cơn đau thắt ngực điển hình xuất hiện khi gắng sức hoặc xúc động mạnh, giảm khi nghỉ ngơi. Cảm giác đau thường được mô tả như đau thắt, đau như đè nặng, lan lên vai trái, cánh tay trái. Cơn đau thường kéo dài vài phút.
• Nhồi máu cơ tim: Khi mảng xơ vữa bị vỡ sẽ gây hình thành huyết khối và tắc nghẽn hoàn toàn động mạch vành, dẫn đến nhồi máu cơ tim. Cơn đau ngực trong nhồi máu cơ tim thường xuất hiện đột ngột, kéo dài hơn 20 phút, không giảm khi nghỉ ngơi và có thể kèm theo các triệu chứng khác như khó thở, vã mồ hôi, buồn nôn, chóng mặt. Nhồi máu cơ tim là một cấp cứu tim mạch, cần được can thiệp kịp thời.
• Suy tim: Xơ vữa động mạch vành có thể dẫn đến suy tim mạn tính, với các triệu chứng như khó thở về đêm (đặc biệt khi gắng sức hoặc nằm), mệt mỏi, phù chân, tăng cân bất thường do giữ nước.

2. Động mạch cảnh

Động mạch cảnh là mạch máu chính cung cấp máu cho tuần hoàn não. Xơ vữa động mạch cảnh có thể dẫn đến hẹp lòng mạch, làm giảm lưu lượng máu đến não và gây ra các biến chứng nguy hiểm, trong đó có nhồi máu não (đột quỵ não).

Nhiều trường hợp xơ vữa động mạch cảnh không có triệu chứng rõ ràng cho đến khi xảy ra tai biến mạch máu não. Tuy nhiên, một số dấu hiệu sớm của đột quỵ não có thể bao gồm:

• Suy giảm ý thức.
• Mất thị lực hoặc nhìn mờ đột ngột.
• Khó nói hoặc mất ngôn ngữ.
• Yếu liệt nửa người tùy mức độ.
• Nghe thấy tiếng thổi của mạch cảnh khi khám lâm sàng.

3. Động mạch chi dưới

Xơ vữa động mạch chi dưới có thể dẫn đến bệnh động mạch chi dưới (PAD). Các triệu chứng thường gặp bao gồm:

• Đau cách hồi: Đây là triệu chứng đặc trưng, biểu hiện đau hoặc khó chịu ở chân khi đi lại hoặc gắng sức, giảm khi nghỉ ngơi. Mức độ đau có thể khác nhau tùy thuộc vào mức độ hẹp của động mạch. Trong trường hợp nặng, người bệnh có thể cảm thấy đau chân và phải dừng lại nghỉ ngơi khi chỉ đi được vài chục mét.
• Thay đổi về nhiệt độ và màu sắc da: Bàn chân có thể trở nên lạnh hơn so với bình thường, da có thể khô, nứt nẻ hoặc thay đổi màu sắc (nhợt nhạt hoặc tím tái) do thiếu máu nuôi dưỡng.
• Mạch máu yếu hoặc không bắt được: Mạch ở bàn chân và cẳng chân có thể yếu hoặc không bắt được khi thăm khám, cho thấy sự suy giảm lưu thông máu đến chi dưới.
• Teo cơ: Trong giai đoạn phát hiện muộn, khi tình trạng thiếu máu kéo dài, có thể xảy ra teo cơ ở chân do cơ bắp không nhận đủ chất dinh dưỡng và oxy.

Khi nào nên gặp bác sĩ?

Nếu bạn nghi ngờ bị xơ vữa động mạch, hãy đến bệnh viện thăm khám ngay. Việc chẩn đoán và điều trị sớm có thể ngăn chặn bệnh tiến triển nặng hơn. Điều trị sớm có thể giúp phòng ngừa nhồi máu cơ tim, đột quỵ hoặc các tình huống cấp cứu y tế khác. Người bệnh hãy gọi điện ngay cho số cấp cứu 115, hoặc cấp cứu của Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh 028 7102 6789 – 093 180 6858 nếu bị đau ngực, có các triệu chứng của cơn thiếu máu não thoáng qua (TIA) hoặc đột quỵ, chẳng hạn như:

• Tê hoặc yếu đột ngột ở tay/chân.
• Khó nói.
• Nói ngọng, nói lắp bắp.
• Mất thị lực đột ngột hoặc tạm thời ở một bên mắt.
• Cơ mặt chảy xệ.

Biến chứng của xơ vữa động động mạch

Xơ vữa động mạch cản trở hoạt động bình thường của hệ thống tim mạch. Nó có thể hạn chế hoặc ngăn chặn lưu lượng máu đến các bộ phận khác nhau của cơ thể, bao gồm cả tim và não. Các biến chứng có thể xảy ra do lưu lượng máu giảm bao gồm: (4)

• Nhồi máu cơ tim: Xơ vữa động mạch vành (mạch máu nuôi tim) có thể dẫn đến thiếu máu cơ tim cục bộ hoặc nhồi máu cơ tim cấp tính khi mảng xơ vữa bị vỡ, hình thành huyết khối gây tắc nghẽn hoàn toàn mạch máu.
• Đột quỵ: Xơ vữa động mạch não có thể gây ra đột quỵ do thiếu máu cục bộ (nhồi máu não) hoặc xuất huyết não khi mạch máu bị vỡ.
• Phình động mạch: Xơ vữa động mạch chủ bụng và động mạch chủ ngực là yếu tố nguy cơ chính gây ra phình động mạch chủ. Phình động mạch chủ thường không có triệu chứng rõ ràng, nhưng khi xảy ra biến chứng vô cùng nguy hiểm. Khi phình mạch lớn hoặc có biến chứng, người bệnh có thể gặp phải các triệu chứng như đau ngực hoặc đau lưng; khàn tiếng, nuốt khó, hội chứng tĩnh mạch chủ trên mặt (phù mặt, cổ, chi trên), đau bụng; khối ở bụng đập theo nhịp tim.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán bệnh

Các biện pháp xét nghiệm và chẩn đoán bệnh xơ vữa mạch máu bao gồm:

• Xét nghiệm máu: Đánh giá nồng độ lipid máu (cholesterol toàn phần, LDL-C, HDL-C, triglyceride), HBA1C, đường huyết, chức năng thận và các chỉ số khác liên quan đến nguy cơ tim mạch.
• Đo chỉ số ABI: ABI là tỷ số huyết áp cổ chân so với huyết áp cánh tay, được sử dụng để đánh giá mức độ hẹp của động mạch chi dưới.
• Điện tâm đồ: ECG ghi lại hoạt động điện của tim, giúp phát hiện các bất thường về nhịp tim, thiếu máu cục bộ (bệnh mạch vành), nhồi máu cơ tim hoặc các bệnh lý tim mạch khác.
• Siêu âm Doppler: Sử dụng sóng âm để đánh giá lưu lượng máu và phát hiện các bất thường trong động mạch, xác định tình trạng hẹp mạch máu ở bụng, cổ hoặc chân.
• Chụp cắt lớp vi tính (CT) hoặc cộng hưởng từ (MRI): CT và MRI là các phương pháp chẩn đoán hình ảnh tiên tiến, cho phép đánh giá chi tiết cấu trúc và chức năng của động mạch, phát hiện các mảng xơ vữa, mức độ hẹp lòng mạch.

Giải pháp điều trị xơ vữa động mạch

Điều trị xơ vữa động mạch giúp làm chậm sự tiến triển của bệnh, giảm nguy cơ biến chứng và cải thiện chất lượng sống của người bệnh. Các biện pháp điều trị có thể bao gồm dùng thuốc và phẫu thuật.

1. Điều trị bằng thuốc

Thuốc sử dụng để điều trị xơ vữa động mạch gồm:

• Thuốc chống kết tập tiểu cầu (aspirin, clopidogrel, ticlopidine và dipyridamole) làm giảm kết dính tiểu cầu, ngăn ngừa hình thành cục máu đông.
• Thuốc chống đông máu hoạt động khác với thuốc chống tiểu cầu để làm giảm khả năng đông máu. Warfarin và heparin là những ví dụ về thuốc chống đông máu.
• Thuốc hạ cholesterol được sử dụng để giảm nồng độ lipid trong máu, đặc biệt là lipoprotein cholesterol tỷ trọng thấp (LDL-c). Statin là một nhóm thuốc hạ cholesterol, bao gồm simvastatin, atorvastatin, rosuvastatin và pravastatin. Thuốc cô lập axit mật – colesevelam, cholestyramine, colestipol và axit nicotinic là những loại thuốc khác có thể được sử dụng để giảm cholesterol. Bác sĩ cũng có thể kê đơn fibrate để giúp cải thiện cholesterol và triglyceride.
• Thuốc điều trị huyết áp. Nhiều nhóm thuốc khác nhau có tác dụng khác nhau để hạ huyết áp.

2. Nong động mạch và đặt stent

Đây là một thủ thuật xâm lấn tối thiểu, trong đó một ống thông nhỏ (catheter) được đưa vào động mạch vành. Tại vị trí hẹp, bóng nong được bơm lên để mở rộng lòng mạch, sau đó stent (một khung lưới kim loại) được đặt vào để giữ cho lòng mạch luôn thông thoáng.

Có nhiều kỹ thuật nong mạch và đặt stent khác nhau như nong bóng thường, nong bóng phủ thuốc, cắt mảng xơ vữa bằng dụng cụ cắt (atherectomy), laser…

Trung tâm Tim mạch Can thiệp của Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh thực hiện thủ thuật thông tim can thiệp cho các trường hợp tắc hẹp động mạch, nhồi máu cơ tim cấp, bệnh mạch máu ngoại biên, bệnh tim bẩm sinh, loạn nhịp tim,… bằng các kỹ thuật, công nghệ hiện đại hàng đầu hiện nay.

Đội ngũ y bác sĩ là chuyên gia đầu ngành, được đào tạo chuyên sâu về phẫu thuật tim, lồng ngực, các kỹ thuật can thiệp mạch máu hiện đại. BS.CKII. Huỳnh Ngọc Long là một trong ba bác sĩ Việt Nam đầu tiên được cử đi đào tạo kỹ thuật thông tim can thiệp tại Bệnh viện Broussais & HEGP ở Pháp. Ông có hơn 32 năm kinh nghiệm trong thăm khám và điều trị các bệnh lý về chuyên khoa Tim mạch Can thiệp, thực hiện thành công trên 10.000 ca thông tim, đảm nhận vai trò giảng dạy, đào tạo trực tiếp cho nhiều bác sĩ và xây dựng khoa thông tim từ khi sơ khai cho đến khi vững mạnh cho 23 bệnh viện trong cả nước.

TTND.GS.TS.BS Võ Thành Nhân có hơn 40 năm công tác, giảng dạy trong lĩnh vực Tim mạch, chuyên gia đầu tiên của Việt Nam về kỹ thuật Cấy van động mạch chủ qua ống thông (TAVI). Ông còn tham gia thực hiện các bài nghiên cứu, công trình khoa học chuyên sâu, biên soạn sách giáo khoa và viết báo.

Trung tâm Tim mạch Can thiệp của Hệ thống Bệnh viện Đa khoa Tâm Anh được đầu tư máy móc, công nghệ hiện đại, trang thiết bị tiên tiến như hệ thống chụp mạch can thiệp số hóa xóa nền (DSA) Philips Azurion Robotic Ceiling FlexArm treo trần với cánh tay robot có thể xoay 360 độ; hệ thống siêu âm lòng mạch IVUS; máy chụp MSCT mạch vành 768 lát cắt Siemens Somatom Drive; chụp cắt lớp kết quang nội mạch (OCT),… Nhờ đó, giúp các bác sĩ có thể rút ngắn thời gian can thiệp, thực hiện kỹ thuật đặt stent có kích thước khổng lồ lên đến 4mm – 5mm, giảm nguy cơ hẹp trong stent, mang đến tiên lượng tốt cho người bệnh.

3. Điều trị phẫu thuật

Bao gồm phẫu thuật cắt bỏ mảng xơ vữa, phẫu thuật cắt bỏ nội mạc động mạch cảnh, phẫu thuật bắc cầu động mạch vành (CABG), phẫu thuật bắc cầu động mạch ngoại biên, phẫu thuật bắc cầu bệnh lý mạch máu.

Cách phòng ngừa xơ vữa mạch máu

Có thể ngăn ngừa xơ vữa động mạch bằng cách thay đổi lối sống. Những biện pháp thường được khuyến nghị gồm:

1. Chế độ ăn uống lành mạnh

Bạn nên ăn các thực phẩm ít chất béo bão hòa, chất béo chuyển hóa, cholesterol. Chúng thường là thịt đỏ, mỡ động vật, lòng đỏ trứng, thực phẩm chế biến sẵn, đồ ăn nhanh, đồ uống có đường. Các thực phẩm nhiều đường và muối cũng nên hạn chế.

Các loại thực phẩm giàu chất xơ (rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt), chất béo không bão hòa (dầu ô liu, dầu cá), và protein nạc (thịt gia cầm bỏ da, cá) nên được ưu tiên.

2. Luyện tập thể dục thể thao

Vận động thể chất thường xuyên, ít nhất 30 phút mỗi ngày hầu hết các ngày trong tuần. Lựa chọn các hình thức vận động phù hợp với sức khỏe và sở thích của bản thân như đi bộ, chạy bộ, bơi lội, đạp xe.

3. Hạn chế rượu bia và thuốc lá

Nam giới không nên uống quá hai ly rượu mỗi ngày, phụ nữ không uống quá một ly mỗi ngày. Không hút thuốc lá hoặc tránh khói thuốc lá vì đây là một trong những yếu tố tăng nguy cơ mắc bệnh xơ vữa động mạch.

4. Kiểm tra sức khỏe định kỳ

Khám sức khỏe tổng quát định kỳ để phát hiện sớm các yếu tố nguy cơ như tăng huyết áp, tăng cholesterol máu, tiểu đường, cholesterol cao. Thực hiện các xét nghiệm cần thiết theo chỉ định của bác sĩ.

Một số câu hỏi thường gặp

Bên cạnh câu hỏi xơ vữa động mạch là bệnh gì, thế nào là xơ vữa động mạch thì dưới đây là một số thắc mắc thường gặp được nhiều người quan tâm:

1. Xơ vữa động mạch có nguy hiểm không?

Xơ vữa động mạch là một bệnh lý nguy hiểm, có thể gây ra phình động mạch hoặc hẹp tắc mạch máu dẫn đến nhồi máu cơ tim, đột quỵ. Các biến chứng của sự tích tụ mảng xơ vữa (nhồi máu cơ tim và đột quỵ) là nguyên nhân gây tử vong hàng đầu trên toàn thế giới. Đây còn là nguyên nhân thường gặp dẫn đến bệnh tim. Theo Viện Y tế Quốc gia Mỹ, khoảng một nửa số người từ 45 tuổi – 84 tuổi mắc chứng xơ vữa động mạch nhưng không nhận thức được điều đó.

2. Xơ vữa mạch máu có chữa khỏi hẳn không?

Xơ vữa động mạch là một bệnh lý mãn tính, tiến triển chậm theo thời gian. Hiện tại không có phương pháp điều trị nào để đảo ngược tình trạng xơ vữa động mạch, nhưng bác sĩ có thể kê đơn thuốc để giảm nguy cơ nhồi máu tim hoặc đột quỵ. Gần đây, một số nghiên cứu cho thấy có thể đảo ngược hoặc chữa khỏi chứng xơ vữa động mạch, đặc biệt là ở giai đoạn đầu. (5)

Thay đổi lối sống, sử dụng thuốc theo chỉ định của bác sĩ và trong một số trường hợp có thể cần đến các thủ thuật can thiệp hoặc phẫu thuật để tái thông mạch máu bị tắc nghẽn.

3. Những ai có nguy cơ cao mắc xơ vữa động mạch?

Những người có yếu tố nguy cơ cao sau cần phải đi khám sức khỏe 1 lần – 2 lần/năm, thực hiện kiểm tra tầm soát nguy cơ xơ vữa động mạch và bệnh tim mạch, cụ thể:

• Trên 45 tuổi đối với nam và trên 55 tuổi đối với nữ.
• Tiền sử gia đình mắc bệnh tim mạch sớm. Thành viên trong gia đình được chẩn đoán mắc bệnh tim mạch trước 45 tuổi đối với nam và trước 55 tuổi đối với nữ.
• Bệnh tiểu đường.
• Huyết áp cao.
• Cholesterol cao (tăng lipid máu), đặc biệt là LDL-c cao hoặc nồng độ cao của một loại lipoprotein cụ thể gọi là lipoprotein (a).
• Hội chứng chuyển hóa.
• Hút thuốc hoặc hít phải khói thuốc lá.
• Thiếu hoạt động thể chất.
• Ăn thực phẩm có nhiều chất béo bão hòa, chất béo chuyển hóa, natri và đường.
• Béo phì.

4. Chi phí điều trị bệnh xơ vữa động mạch có cao không?

Chi phí điều trị xơ vữa động mạch có thể cao, đặc biệt là khi bệnh đã tiến triển nặng và cần các can thiệp phức tạp như phẫu thuật để đặt stent. Tuy nhiên, tùy thuộc vào mức độ nghiêm trọng của bệnh, vị trí động mạch bị ảnh hưởng, phương pháp điều trị được sử dụng và cơ sở y tế mà giá khám, điều trị bệnh sẽ khác nhau.

Xơ vữa động mạch là bệnh lý phổ biến trên toàn thế giới, có thể dẫn đến nhiều biến chứng nghiêm trọng nếu không được phát hiện và điều trị. Do đó, mỗi người cần chủ động xây dựng chế độ ăn uống khoa học, tập luyện thể dục đều đặn, hạn chế rượu bia và thuốc lá, đồng thời kiểm tra sức khỏe định kỳ để phát hiện sớm các yếu tố nguy cơ và có biện pháp can thiệp kịp thời. Ngoài ra, bạn cũng có thể bổ sung thêm các tinh chất quý hỗ trợ cải thiện tình trạng rối loạn mỡ máu, ngăn ngừa xơ vữa động mạch và hình thành cục máu đông, phòng ngừa bệnh tim mạch như Policosanol (GDL-5), Red Yeast Rice, Gynostemma, Apple Cider Vinegar.